Stres Nedir? Neden Olur?

Stres Nedir?

Stres sözcüğü dilimize latince “estrictia” kelimesinden geçmiştir. Stresin 17. yüzyıllara dayanan tanımı felaket, bela, keder, üzüntü gibi sözcüklerle yapılmıştır. 18 ve 19. yüzyıllarda ise daha nesnel bir tanım geliştirilerek stres; bir nesne veya kişinin güç etkisiyle biçiminin bozulmasına, değiştirilmesine karşı gösterilen mukavemettir denilmiştir. 

Stres genellikle kişiyi olumsuz etkileyen bir uyum tepkisi olarak görülse de aynı zamanda uygun şekil ve yoğunlukta oluştuğunda; bireyin kendini geliştirmesine sebep olan, deneyim kazanmasını sağlayan bir iç dürtüdür. 

Stresin kişiye zarar vermeye başladığı nokta ise stresin kaynağının belirsiz olmasına bağlı olarak bireyde kaygı ve gerginlik ortaya çıkmasıdır. Günümüzde bireyler, rekabet, farklılık, çeşitlilik, değişime hızlı uyum sağlama gibi faktörlerden dolayı stresin etkisi altına girmektedirler. 

Stresin vücuda etkileri psikolojik huzursuzluk hissi ile sınırlı kalmamakta aynı zamanda kişide bazı fizyolojik değişiklikler de meydana gelmektedir. Kontrol altına almada güçlük yaşanan, çok yoğun şekilde hissedilen aşırı stres denilen durum varlığında ise kişide strese bağlı hastalıklar açığa çıkabilmektedir. Fakat stresin hayatımız için kaçınılmaz bir unsur olduğu bir gerçektir.

Stres Neden Olur?

Stres kavramı ilk olarak 1956 yılında doktor Hans Selye tarafından kullanılmış ve stresin tanımı yapılmıştır. Selye stres kavramını “vücudun, kişiye yönelik herhangi bir baskıya karşı verdiği tepki” olarak ifade etmiştir. Genel bir tanımlama ile ise stres; birey, çevre, toplum etkileşiminde kişinin uyum sağlamasını zorlaştıran, kapasitesinin sınırlarını zorlayan taleplerdir. 

Stres altındaki kişi için gerçekleştirilmesi istenen değişim bir tehdit unsuru olarak algılanır ve stres hormonlarının salgılanmasını tetikler. Dozunda stres kişi için bir motivasyon ve güdülenme aracı olarak kullanılsa da stres çoğu zaman olumsuz etkilere yol açmaktadır. Bu yüzden stresi kontrol altında tutmak kişinin hayat kalitesi açısından oldukça önemlidir.

Stres Belirtileri Nelerdir? 

Stresin vücudumuzda oluşturduğu psikolojik ve fizyolojik etkiler 3 mekanizma ile açığa çıkmaktadır. Stresin aşamaları olarak da adlandırılan bu mekanizmalar stresin vücutta neye sebep olduğunu aydınlatmaktadır. 

İlki vücudun alarm durumuna geçmesidir. Vücut, stres faktörleri ile karşı karşıya kaldığı zaman stres hormonlarının salgılanması, nabzın artması, vücut ısısının yükselmesi ve terleme gibi belirtiler gösterir. Direnç adı verilen sonraki aşamada ise kişi eğer strese sebep olacak faktörleri ortadan kaldırmış veya çözmüş ise, vücut alarm durumundan çıkar. Alarm durumunda oluşan zararları ise tamir eder. 

Son aşama olan tükenmede ise eğer stres etkenleriyle baş edilememiş ve bir çözüm bulunamamış ise vücut kapasitesini zorlar, alarm durumu reaksiyonları sürekli hale gelir ve kronikleşir. 

Stres bu mekanizmalar ile açığa çıkarak fiziksel ve psikolojik başta olmak üzere birçok belirtiye sebep olmaktadır. Stres belirtileri arasında şunlar yer almaktadır:

• Stresin fiziksel belirtileri: Göz bebeklerinde büyüme, solunumun hızlanması, ellerde ve ayaklarda karıncalanma ve terleme, kasların katılaşması, ishal veya kabızlık gibi gastrointestinal problemler, kulak çınlaması, nabız artışı, tansiyon değişiklikleri, hazımsızlık, mide ekşimesi gibi problemler, diş sıkma ve özellikle yatarken diş gıcırdatma, tırnak yeme, baş ağrısı, halsizlik hissi. 
• Stresin sosyal belirtileri: Özgüven ve özsaygıda azalma, güvensizlik duygusu, yalnız hissetme, bağımlılık yapıcı alışkanlıklara yönelme, çevredeki kişileri suçlama, toplumdan soyutlanma.
• Stresin duygusal belirtileri: Endişe, ani öfke çıkışları, asabiyet, dikkat eksikliği, odaklanma sorunları, uykuya dalamama, uyku kalitesinde azalma, iştahta azalma, ağlama krizlerine girme, hassasiyet, yaşama heyecanının kaybolması.
• Stresin zihinsel belirtileri: Kafa karışıklıkları, sürekli hata yapma ve bundan sıkıntı duymama, hafıza problemleri, bazı sabit düşüncelere sahip olma ve bunlardan vazgeçmeme, takıntılarda artma, sorumluluk almaktan kaçınma, yeni fobi oluşumu, karamsar bakış açısı.

Stres Neden Olur?

Kişilerde oluşan stres birçok sebebe bağlı olarak ortaya çıkabilmektedir. Fakat strese sebep olan faktörler kişinin psikolojik dayanıklılığı ile ilişkili olduğundan kişiden kişiye değişiklik göstermekte ve genel bir sınıflandırma yapılamamaktadır. Strese sebep olan faktörler arasında şunlar yer almaktadır:

• Sınav, mülakat, denetleme gibi ölçücü faktörler,
• Düzensiz ve kalitesiz uyku düzeni, beslenme dengesizlikleri,
• Huzursuz iş ortamı ve iş arkadaşları,
• Gelecek kaygısı ve geleceğe yönelik belirsizlikler,
• Toplum tarafından benimsenen ve kişiye dayatılan zorlayıcı fikir ve uygulamalara maruz kalmak,
• Konfor alanının dışına çıkılması gereken yaşam ve kariyer değişiklikleri.

Stres Çeşitleri Nelerdir?

Stres, oluşum sebebine ve ortaya çıkardığı belirtilere bakılarak bir sınıflandırmaya tabi tutulmuştur. Bu sınıflandırma şu şekildedir:

• Fiziksel stres: Kişinin fizyolojik bir yük altına girmesine biyolojik belirtiler ortaya çıkarmasına sebep olan stres türüdür. Genellikle somut etkenlere bağlı olarak ortaya çıkmaktadır.
• Psikolojik stres: Duygusal stres de denilen psikolojik stres, genellikle kişinin kendi yapısına bağlı olarak içinde bulunduğu ortam şartlarından etkilenmesi olarak tanımlanmaktadır. Başka bir tanımlama ile ise bireyin psikososyal açıdan stres yaşamasıdır.
• Zihinsel stres: Bireyin stres faktörleriyle karşı karşıya kaldıktan sonra kendi iç dünyasında yaşadığı stres durumuna zihinsel stres denilmektedir. Bireyin yaşadığı stres gündelik yaşamını etkileyecek düzeye erişmiştir. Zihinsel strese sebep olan faktörler bir an önce çözüme kavuşturulmazsa kişide zamanla psikolojik rahatsızlıklara yatkınlık meydana gelmektedir.
• Toplumsal stres: Bireyin toplum içerisinde yaşama zorunluluğuna bağlı olarak toplum dayatmaları karşısında yaşadığı stres toplumsal stres olarak adlandırılmaktadır. Toplumsal stres hem gündelik hayatta hem de iş hayatında görülebilmektedir. 

Stres Kaynaklı Sağlık Sorunları Nelerdir?

Selye, stresin vücuttaki homeostaz( hücrenin iç dengesinin korunması-iç denge) dengesinin bozulması neticesinde gelişen bir durum olduğunu ileri sürmektedir. Bunun neticesinde kardiyovasküler hastalıklardan sindirim sistemi hastalıklarına kadar pek çok sağlık sorunu ortaya çıkabilir. Bir diğer ifadeyle stres sonuçları itibarıyla çeşitli sağlık sorunlarına neden olabilir. Başlıca stres kaynaklı sağlık sorunları aşağıdaki gibidir (8):

• Kardiyovasküler hastalıklar: Nedeni kesin olarak bilinmemekle birlikte yapılan bazı çalışmalar stresin kalp krizi riskini artırabileceğini göstermektedir. Ek olarak stres kalp atışının hızlanmasına, kan basıncının artmasına, kolesterol ve trigliserit seviyelerinin yükselmesine neden olabilir ve neticesinde kalp sağlığı olumsuz etkilenebilir.
• Astım: Stresin astım riskini artırabileceğini gösteren bazı çalışmalar vardır. Özellikle gebelik döneminde yoğun stres altında olan anne adaylarının bebeklerinde astım görülme riski yüksek olabilir.
• Diyabet (şeker hastalığı): Şeker hastalığının gelişiminde kötü beslenme alışkanlıkları gibi çevresel faktörlerin etkisi olsa da stresli durumlarda kanda vücudu “kaçmaya” hazır tutabilmek için glikoz seviyesinin artması uzmanlara stresin diyabet riskini artırabileceğini düşündürmektedir.
• Gastrointestinal problemler: Stres anında vücutta meydana gelen biyokimyasal olaylara bakıldığında organizmanın vücudu savaşmaya ve kaçmaya hazırlayabilmek için çeşitli sistemleri fazla çalıştırdığı, bazı sistemleri ise yavaşlattığı görülebilir. Kronik stres anında noradrenalin salgısının artması mide zarındaki kılcal damarların daralmasına neden olabilir. Bunun neticesinde mukoza üretimi yavalar ve mide duvarını koruyan mukoza bariyeri kaybolur. Her ne kadar ülser gelişiminde asıl önemli olan faktörün Helicobacter pylori ( H. pylori ) adı verilen bir bakteri olduğu bilinse de mukoza bariyerinin kaybolması midede yara görülmesine yani ülsere neden olabilir. Ek olarak, stres inflamatuar bağırsak hastalıkları gibi sindirim sistemi hastalıklarına da neden olabilir (9).
• Baş ağrısı: Migren ve gerilim tipi baş ağrısı başta olmak üzere stresin neden olduğu sağlık sorunlarının başında baş ağrısı gelir.
• Kanser: Kanser ile stres arasında kesin bir ilişki olduğunu söylemek zor olsa da son yıllarda yapılan bazı çalışmalar stresin özellikle meme kanseri ve prostat kanseri üzerinde etkisi olabileceğini göstermektedir (8).
• Bağışıklık sistemi sorunları: Çeşitli çalışmalara göre kronik stres bağışıklık sisteminin iç veya dış tehditler karşısında yanıt geliştirme hızını yavaşlatabileceğini göstermektedir (9).

Sağlık üzerindeki stres etkileri yukarıda sayılanlardan daha fazladır. Örneğin, Alzheimer gibi nörolojik sağlık sorunlarının veya depresyon ve anksiyete gibi psikolojik sorunların temelinde de stres yatabilir (8).

Stres Nasıl Geçer?

Stres kontrol altına alınmayıp kişinin gündelik hayatını etkileyebilecek düzeye ulaşırsa kişinin yaşam kalitesini oldukça düşürebilmektedir. Stresin insan sağlığı üzerindeki etkileri psikolojik değişimlerle sınırlı kalmadığından stresin yönetimi ve kontrol altına alınması büyük önem taşımaktadır. Stresi kontrol altına alabilmek için yapılabilecekler arasında şunlar yer almaktadır:

• Planlı ve kaliteli bir uyku düzeni oluşturmak,
• Zamanı planlayarak hareket etmek,
• Belirsizliğe sebep olabilecek durumlardan uzaklaşma veya bir an önce belirsizliği ortadan kaldırmak,
• Stresin vücutta ve zihinde yarattığı etkilerin farkında olmak,
• Düzenli spor ve egzersiz yapmak,
• Stresi tetikleyebilecek veya sürekli stresi işaret edecek cümleler kurmayı azaltmak,
• Sağlıklı, dengeli ve düzenli beslenmek,
• Sorunları tek başına çözmeye çalışmayıp kimi durumlarda yardım talep etme,
• Mükemmeliyetçi düşünce yapısını değiştirmek,
• Sevilen ve onlarla beraber iken güven ortamında hissedilen kişilerle vakit geçirme,
• İlgi alanına yönelik yeni hobiler edinmek,
• Bedensel sağlığı koruma, hastalıklara karşı tedbir almak,
• Sigara, alkol ve benzeri bağımlılık yapıcı alışkanlıkları bırakmak,
• Stresin çok yoğun olduğu anlarda nefes egzersizi yapmak,
• Kafein alımını kısıtlamak.

Aşırı stres eğer kontrol altına alınmazsa kişinin hayatında büyük zorluklara sebep olabilmektedir. Bu yüzden stres kontrol altına alınmalı ve zararlı etkilere sebep olmayacak düzeyde tutulmalıdır. Kişiler bazen stres yönetimini tek başlarına sağlayamayabilirler. Bu durumda alanında uzman psikolog veya psikiyatristlerden yardım alınmalıdır. Eğer siz de stresi kontrol altına almakta güçlük yaşıyorsanız en yakın sağlık kuruluşuna başvurarak alacağınız profesyonel yardım ile bu sorununuzu çözüme kavuşturabilirsiniz.

Kaynakça: